"More you buy, more you earn"

Í blöðum í gær var sagt frá því að stórar ferðatöskur væru uppseldar á Íslandi. Fólk verslar ferðatöskur og flykkist í innkaupaferðir til útlanda, Bandaríkin ku vera sérlega hagstæð. Þar kostar hver spjör helming af íslensku verði og í sérstökum "outlet" mörkuðum er munurinn enn meiri. Fólk telur margborga sig að taka leigubíl fyrir nokkra íslenska þúsundkalla á þessa outlet markaði til að versla enn meira. Sérstakar vogir eru á hótelum svo hægt sé að vigta öll herlegheitin áður en haldið er heim á leið. Margir taka unglinga með sér til að geta flutt enn eina ferðatöskuna með dýrmætum varningi til baka.

Vöruskortur á Íslandi hafði alveg farið framhjá mér þannig að líklega veldur verðmunur milli landanna ásókn í þessar verslunarferðir.

Ég kann illa hagfræði en í barnaskóla lærði ég að reikna. Ekki veit ég hvað flugmiði til Bandaríkjanna kostar, lausleg athugun á vef Icelandair gaf mér ca 65 þús að lágmarki, líklega er hann dýrari. Gisting í 2-3 nætur er tæplega undir 8 þús manninn. Miðað við 3 nætur erum við komin með 90 þús í ferðakostnað og gistingu, algert lágmark, ég hef ekki tiltekið annan ferðakostnað sem alltaf er til staðar þannig að óhætt er að reikna með lágmarkskostnaði kringum 100 þús. Ekki nefndi ég fæði, alls staðar þarf að borða en við vitum að það er dýrara á ferðalögum en heima hjá okkur. Ef við gerum ráð fyrir að helmingsmunur sé á öllum vörum þarf að versla fyrir a.m.k. 100 þús í Ameríku til að ferð fyrir einn borgi sig, miðað við helmings verðmun þar og hér. Þetta gera 200 þús kr verslunarferð hér heima. Athugið þetta er lágmarks verslun á mann til að ferðin borgi sig.

En þá kemur að grundvallarspurningunni: Er ekki nauðsynlegt að varan sem keypt er verði notuð til að hægt sé að tala um ágóða? Að við höfum virkilega þurft á þessu að halda? Get ég grætt á því að kaupa ódýra tösku þó ég eigi aðra vel nothæfa og þurfi á engan hátt á nýrri að halda?

"More you buy, more you earn" stóð á auglýsingaskilti í risamolli einhvers staðar í Ameríku.

Einhvern veginn finnst mér Íslendingar taka þessu of bókstaflega. Ég held að ágóðinn felist frekar í því að kaupa bara það sem maður þarf.

Þörfin er svo skilgreiningaratriði og ekki til umföllunar í dag.

 

Norðlenskir bændur - vinir í raun

Á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu í dag er sagt frá því að Norðlenskir bændur hyggist leggja til kýr, kvígur og kálfa til hjálpar bóndanum á Stærra-Árskóg. Eins og vonandi flestir hafa fylgst með brann þar fjós með á annað hundrað gripum um seinustu helgi. Þrátt fyrir nokkuð góðar tryggingar þá er þetta mikill fjárhagslegur og ekki síður tilfinningarlegur skaði. Enga rekstrartryggingu hafði bóndinn og er því tekjulaus þar til nýtt fjós kemst í notkun.

Þetta er gríðarlegt áfall fyrir ungan bónda sem er nýbúinn að byggja upp. Þessi vinarhugur er vottur um samstöðu og mér hlýnar verulega um hjartaræturnar, fæ næstum kökk við tilhugsunina. Vonandi léttir þessi vinarhugur ekki einungis fjárhagslega bændunum að Stærra-Árskóg, ég trúi að sá andlegi stuðningur sem felst í þessu vegi einnig þungt.

Afi minn og amma máttu einnig þola mikinn skaða á erfiðum tíma í þeirra búskap. Sveitungarnir brugðust við á svipaðan hátt. Fyrir nokkrum vikum skrifaði ég einmitt pistil um það, ég ætla ekki bara að vitna í hann, ég birti hann aftur hér fyrir neðan:

 

Fjárskaði

Þetta var árið 1944 eftir því sem ég best veit. Afi minn, Alexander Guðbjartsson og amma mín, Kristjana Bjarnadóttir voru nýflutt að Stakkhamri. Fluttu með bústofn sinn og 6 börn frá Hjarðarfelli sem var jörð uppi við fjall, niður að sjávarjörð. Aðstæður á þessum jörðum voru um margt ólíkar, meira um þurrar valllendisgrundir að Hjarðarfelli en að Stakkhamri var mest foraðsflói og sjávarfitjar.

Á þessum árum tíðkaðist að beita fé sem mest úti enda tún ekki ræktuð á sama hátt og nú. Erfitt var að afla heyfangs á jörð eins og Stakkhamri, allt forblautt. Fénu var beitt í flóann og fitjarnar, mikið í Glámsflóann sem gleypti marga ána. Það er ekki tilviljun að hann heitir Glámsflói, þar dúar jörðin þvílíkt að maður trúir því að kölski sjálfur búi þarna niðri. Fénu var einnig beitt "suður með víkum" sem kallað var en það var þurrara land meðfram Löngufjörum. Úti á fjörunum voru sker sem sjór féll yfir þegar flæddi að.

Þetta haust var féð eitt sinn sem oftar á beit suður með víkunum. Það rigndi mikið og elsti sonurinn, Guðbjartur var sendur að sækja féð, líklega hefur hann verið 13 ára gamall. Þegar Guðbjartur kom heim var hann rennvotur, móður og í miklu áfalli. Hann rétt gat stunið upp: "Ég náði bara í hornin á einni". Það tók heimilisfólkið nokkra stund að átta sig á hvað gerst hafði. Kindurnar höfðu farið út á fjörurnar og líklega sótt í þangið í skerinu. Síðan féll að. Allar kindurnar fórust.

Það þarf ekki mikið hugmyndaflug til að átta sig á hversu mikið áfall þetta var. Afi og amma voru með stóran barnahóp, nýbúin að festa kaup á jörð og enginn afgangur. Nú voru góð ráð dýr. Börnin heyrðu þau tala í hálfum hljóðum á kvöldin. Fjárlaus þýddi að það  var engin afkoma. Enginn möguleiki á að kaupa nýjar kindur, búið að slátra öllum lömbum á öðrum bæjum það haustið og þó einhver hefðu verið eftir þá var vonlaust að fjármagna það. Þau gátu ekki hugsað sér að flytja á "mölina" sem var líklega eini valkostur þeirra. Þetta voru daprir dagar á Stakkhamri.

Nokkrum dögum síðar sást til mannaferða uppi í holtunum fyrir ofan bæinn og niður flóann. Meira en mannaferða. Það var fjárrekstur, heill hópur af kindum. Þetta voru sveitungarnir sem höfðu safnað saman af bæjunum kindum, nákvæmlega jafnmörgum og fórust og komu með þær niður að Stakkhamri, afa og ömmu algerlega að óvörum. Ég sé þau fyrir mér, standandi á hlaðinu og ég finn enn í dag þakklæti til sveitunga minna sem gerðu þeim með þessu kleift að búa áfram í sveitinni sinni.

Þetta er náungakærleikur.

Björgunarafrek

Fyrir nokkrum árum varð hörmulegt drukknunarslys í sundlauginni að Skógum undir Eyjafjöllum. Ósyndur útlendingur missti fótana í lauginni og drukknaði. Stuttu síðar varð slys í sundlauginni á Tálknafirði þar sem sundlaugagestur (mig minnir útlendingur) var hætt kominn.

Ég varð í framhaldi af þessum fréttum dálítið upptekin af þessum slysum, sundlaugar eru varasamar. Ég átti lítil börn, líklega 5 og 7 ára. Þau þekktu ekki vatnshræðslu og voru miklir glannar í sundlaugum, það gekk oft mikið á. Þau þurftu stöðuga gæslu, mesta fjörið var að kafa eftir hlutum á botni djúpu laugarinnar. Yngra barnið, stúlka, var ósynd en ég veiddi hana bara upp úr þegar mér fannst hún vera búin að vera nógu lengi niðri. Ég var alltaf með sundgleraugu og fylgdist vel með þeim en var samt stanslaust á nálum um að eitthvað kæmi fyrir.

Svo var það einu sinni í sundlauginni í Reykjahlíð í Mývatnssveit. Við erum að leika okkur í djúpu lauginni. Ég með sundgleraugun að fylgjast með afkvæmunum. Sé skyndilega mann liggja á botninum. Þetta var tækifæri lífs míns til að leika hetju. Ég syndi kafsund að manninum, tek hann kröftuglega í fangið og dreg hann upp. Maðurinn barðist fyrst aðeins um en lét svo að vilja mínum.

Þetta var bara túristi að skoða sundlaugabotninn. Hann var ekkert nálægt því að drukkna. Fannst þetta frekar skrýtin kerling sem faðmaði hann svona innilega í vatninu. "I thought you were drowning" stamaði ég. Hann bara hristi höfuðið.

Er þróun staðreynd eða skoðun

Er hægt að hafa mismunandi skoðun á staðreyndum raunvísindanna?  Dæmi:

• 2+2=5.
• Jörðin er flöt.
• Sólin snýst í kringum jörðina.

Eru til mismunandi skoðanir á fullyrðingum sem þessum? Erum við tilbúin til að viðurkenna þessar fullyrðingar sem jafnréttháar skoðanir og það sem við teljum "vísindalega sannað"?

Hvaða hug berum við til menntakerfisins ef á vegi okkar verður fólk sem staðhæfir eitthvað af þeim atriðum sem ég taldi upp hér að ofan?

Þróun er í mínum huga staðreynd og hélt ég satt að segja að svo væri í huga flestra. Gilda einhver önnur viðhorf okkar á meðal gagnvart þeim raunvísindum en til þeirra sem ég taldi upp hér að ofan?

Hvernig kirkjan vill túlka sköpunarsöguna í ljósi þróunar er mér ekki ljóst. Ekki að það trufli mig eða mína sýn á lífið, heldur finnst mér ekki boðlegt að unglingar í upplýstu samfélagi nútímans líti á Adam og Evu sem sögupersónur í mannkynssögunni. Kristinfræði er kennd í grunnskólum á Íslandi, það er staðreynd. Í þessari kennslu er alls ekki alltaf ljóst hvenær er verið að kenna börnunum óstaðfestar sögusagnir með misvitrum boðskap (dæmi: sonarfórn Abrahams) eða staðreyndir mannkynssögunar.

Er það nema von að börnin geri sér ekki alltaf grein fyrir mörkunum þarna á milli fyrst það er ekki skýrt út fyrir þeim? Hver er tilgangurinn með svona kennslu?

Getur verið að upplýst nútíma samfélag telji það bara í lagi að hægt sé að hafa þá "skoðun" að sköpunarsagan eigi við rök að styðjast? Erum við virkilega svo hrædd við kirkjuna að við þorum ekki að andmæla þessu opinberlega?

Berum við meiri virðingu fyrir mismunandi "skoðunum" á staðreyndum raunvísindanna ef þær snúa að trúarlegum álitaefnum heldur en þeim atriðum sem talin voru upp í upphafi pistilsins?

Umræða um líffæraflutninga óskast

Nýlega fjallaði ég um líffæraígræðslur. Nú kemur framhald af því og einskorða ég mig við nýrnaígræðslur. Vissuð þið að:

• Árlega eru framkvæmdar 7-10 nýrnaígræðslur á Íslandi.
• Miðað við höfðatölu eru framkvæmdar flestar nýrnaígræðslur úr lifandi gjöfum á Íslandi á öllum Norðurlöndum. Fæstar eru þær í Finnlandi.
• Finnar standa öðrum Norðurlandaþjóðum framar í fjölda ígræðslna úr látnum gjöfum.

Nánar um þetta. Í desember 2003 var framkvæmd á Landspítalanum fyrsta nýrnaígræðsla á Íslandi. Árlega eru framkvæmdar á Landspítalanum 7-10 nýrnaígræðslur. Áður voru þessar aðgerðir framkvæmdar erlendis, Kaupmannahöfn eða um tíma í Gautaborg. Fyrir utan stórkostlega bætt lífsgæði þega er um að ræða hagkvæma aðgerð þar sem nýtt starfhæft nýra losar sjúklinginn úr kostnaðarsamri meðferð og aðgerðin því fljót að "borga sig upp". Íslenskir nýrnasjúklingar sem ekki eiga kost á nýra úr lifandi gjafa eru á biðlista eftir nýra á ríkissjúkrahúsinu í Kaupmannahöfn og ef um er að ræða ígræðslu þar teljast þeir með í þeirra tölum.

Nýra úr lifandi gjafa er líklegra til að endast heldur lengur en nýra úr látnum gjafa. Þægindi bæði þega og gjafa að eiga kost á þessari aðgerð hér heima eru ótvíræð. Mögulegt er að það geti að hluta skýrt hversu hátt hlutfall lifandi gjafa er hér á landi.

Umhugsunarvert er hins vegar að Íslendingar eru miðað við höfðatölu með heldur lágt hlutfall látinna líffæragjafa. Þó er erfitt er að draga miklar ályktanir um þetta þar sem um lágar tölur er að ræða árlega og sveiflur því miklar. Mögulegt er að þetta lága hlutfall skýrist af því að lítil umræða er manna á meðal um hver afstaða hvers og eins er til líffæraflutninga.

Hver er þín afstaða til líffæraflutninga úr látnum gjöfum? Veist þú hver afstaða þinna nánustu er?

Aftur hvet ég til þessarar umræðu og ekki síst út frá hugsuninni hvaða afstöðu við hefðum gagnvart þeim ef við eða náinn ættingi þyrfti á líffæri að halda.

Rafmagn

"Ég man eftir þegar rafmagnið kom". Þannig næ ég ávallt að slá á allar aðrar sögur fólks um hvernig þetta eða hitt var hér áður fyrr. Það dettur engum í hug að svo bráðung manneskja geti átt svona minningu. En það er satt.

Ég man þegar mamma eldaði á gaseldavél og hjá ömmu í gamla húsinu var kolavél. Það var reyndar ljósavél sem nánast eingöngu var notuð til að drífa lýsingu. Ljósavélin var drifin áfram með olíu. Það var ekki kveikt á henni á sumrin, þá var næg birta.

Jú ef mamma þurfti að strauja eða þvo þvott, þá var kveikt á vélinni. Það voru sérstakir þvottadagar, suðupottur fyrir þvott sem þoldi suðu, þvottavél með bullu í miðjunni fyrir hinn þvottinn og rúlluvinda til að vinda þvottinn milli skolvatna. Allan daginn stóð mamma í þvottahúsinu og þvoði, ljósavélin malaði.

Yfir vetrartímann var kveikt á ljósavélinni þegar fór að dimma, það heyrðist vel í henni. Áður en farið var að sofa var slökkt á ljósavélinni, ef við þurftum á klósett á nóttunni var notast við kerti eða vasaljós. Útvarpið var með batteríi og sjónvarp áttum við ekki. Önnur rafmagnstæki voru að mig minnir ekki á heimilinu.

Ég man eftir að ég fór einu sinni út í snjóinn með Dísu, uppáhaldsdúkkuna mína. Hún var klædd í hlýjustu fötin sem voru til á hana. Samt varð henni ískalt á tánum. Ég stakk tánum á henni í gaslogann á eldavélinni þegar ég kom inn til að hlýja henni. Hún er ennþá með brenndar tær.          

Líffæraígræðslur

Ýmsir sjúkdómar eru þess eðlis að líffæraígræðsla er eina von sjúklings. Um getur verið að ræða hjarta, lungu, lifur eða nýru. Nýrnaígræðslur njóta töluverðrar sérstöður þar sem sjúklingur á möguleika á meðferð í blóðskilun eða kviðskilun og einnig er mögulegt fyrir sjúklinginn að fá nýtt nýra úr lifandi gjafa, oftast systkini eða foreldri. Stundum er þetta ekki valkostur fyrir sjúklinginn og er hann þá settur á biðlista eftir nýra úr látnum gjafa. Líffæraígræðslur hjarta, lungna og lifra eru bara mögulegar úr látnum gjöfum.

Fyrir þá sjúklinga sem um ræðir er þetta oft á tíðum lífgjöf, a.m.k. fær sjúklingurinn ef vel tekst til umtalsvert aukin lífsgæði.

Sífellt fleiri sjúklingar eru á biðlista eftir líffærum en framboðið er takmarkað. Eitt af því sem takmarkar framboð er að ættingjar látins mögulegs líffæragjafa treysta sér ekki við dánarbeð að heimila líffæratöku. Þetta er mjög skiljanlegt sjónarmið ef ættingjarnir vita ekki hug hins látna og umræða um þessi atriði hefur aldrei farið fram. Því er upplýst umræða innan fjölskyldna um líffæragjafir úr látnum einstaklingum mikilvæg þannig að fólk viti um hvað málið snýst og sé kunnugt um hug sinna nánustu.

Þetta er kannski ekki skemmtilegasta umræðuefnið við kvöldverðarborðið en eigi að síður mikilvægt að ræða svona mál og afla sér upplýsinga ef fólk veit ekki um hvað málið snýst. Það er líka mikilvægt að heilbrigðisstarfsfólk sem kemur að þessum málum hvetji til þessarar umræðu og gefi á opinberum vettvangi upplýsingar sem gagnast fólki til að taka vitræna ákvörðun.

Ég hvet til þessarar umræðu og bendi fólki á að nálgast þetta einnig frá sjónarhóli þeirra sjúklinga sem þurfa á líffærum að halda. Hver væri okkar hugur til líffæraígræðslna ef við sjálf eða náinn ættingi væri á slíkum biðlista?

Tveir fyrir einn

Í dag ætla ég bara að nöldra, ekki að ég hafi svosem ekki gert það oft áður. Þetta nöldur er hins vegar fullkomlega ópólitískt. Fer í flokkinn "Það sem ég þoli ekki".

Ég þoli ekki þegar bílum er lagt þannig á almenningsbílastæðum, að hluti bílsins nær yfir í næsta stæði.

Þetta virðist ekki skipta miklu máli en í borgarsamfélagi sem þéttist óðum er hvert bílastæði dýrmætt, jafnvel liggur stundum við slagsmálum um þau. Stundum sér maður bíla sem eru vel inn á stæðinu við hliðina, stæðin eru yfirleitt vel merkt með hvítum línum og það ætti ekki að vera flókið að hafa bílinn innan þeirra marka. Þetta verður oft til þess að næsta stæði nýtist ekki. Þetta er ný skilgreining á "tveir fyrir einn".

Vinafólk mitt bjó um nokkurt skeið í Gautaborg. Þar er það einfaldlega þannig að ef þú leggur svona þá færðu sekt eins og þú hafir ekki borgað í stæði, eða lagt ólöglega. Ég mæli með þessu.

Leggur og skel

Með örfárra vikna millibili voru opnaðar tvær risaleikfangaverslanir hér á höfuðborgarsvæðinu. Fréttir herma af metsölu í fyrri búðinni og örtröð við opnun í þeirri seinni.

Var skortur á leikföngum á Íslandi? Það hlýtur að hafa verið. Hafði að vísu ekki orðið vör við það, skorti ekki einu sinni leikföng í æsku.

Í æsku já.

Við Erna áttum "bú", bæði dýrabú og drullubú. Þetta var í holtinu rétt við bæinn. Í drullubúinu var gamla kolavélin hennar ömmu. Þar áttum við brotna diska frá mömmu, eyrnalausa bolla og hálfar netakúlur voru notaðar sem salatskálar eða til að hræra í kökudeig. Þarna voru hvalbein notuð sem eldhúskollar, miklar hnallþórur voru bakaðar og skreyttar með Holtasóleyjum, Jakobsfíflum og Maríustakk. Kaffi var lagað á gamla kaffikönnu frá ömmu og "drukkið" úr eyrnalausu bollunum.

Dýrabúið var myndarlegt. Hver tegund átti sinn kofa. Byggingastíllinn var einfaldur, stungið með skóflu út úr þúfu, helst í halla. Spýtur voru settar yfir hliðarnar og torfið sem stungið var út notað til að tyrfa yfir.

Við sátum um alla leggi sem til féllu á haustin, við vorum sérfræðingar í að hnýta band um þá fremsta. Svo var farið á útreiðar þetta voru að sjálfsögðu hestar. Við þekktum leggina með nafni og fundum greinilegan mun milli þeirra þegar við brugðum okkur á bak, sumir voru viljugir, aðrir hastir, sumir hrekkjóttir. Það þurfti mikið að temja.

Kjálkana var auðvelt að fá, þá fengum við náttúrulega af sviðunum. Þeir voru að sjálfsögðu kýr, við rákum stórt kúabú. Verra var þetta með kindurnar, það hefðbundna var að nota horn sem kindur en þar sem fjárstofninn heima hjá okkur var kollóttur var ekki um auðugan garð að gresja. Við vorum stórhuga og sættum okkur ekki við þau örfáu horn sem við með góðu móti komumst yfir. Því brutum við hefðina og notuðum öðuskeljar sem kindur. Af þeim var nóg við sjóinn. Við áttum því fleiri hundruð fjár og til að þær fengju nú nóg að bíta yfir sumarið þá fórum við með skeljarnar í fötum á "afrétt" sem var í holtum töluvert frá. Þar dreifðum við "kindunum" á vorin og fórum svo í leitir á haustin til að safna þeim saman.

Í borgarsamfélagi nútímans eiga börn ekki kost á leikjum eins og lýst er að ofan. En er ekki hægt með einhverju móti að leyfa þeim að nota hugmyndaflugið með heldur minna magni af tilbúnum leikföngum? Er hamingja barna okkar keypt í þeim búðum sem verið var að opna? Eða erum við sjálf að kaupa okkur frið frá þeirri sektartilfinningu sem við búum yfir þar sem við höfum ekki gefið okkur þann tíma með þeim sem við hefðum viljað?

Virkjun Hverfisfljóts

Í nýliðinni viku gerðist það að umhverfisráðherra hnekkti úrskurði skipulagsstofnunar um að virkjun Hverfisfljóts við Hnútu skyldi ekki fara í umhverfismat. Vinnubrögð Þórunnar umhverfisráðherra eru henni til sóma en furðu sætir úrskurður skipulagsstofnunar því virkjanir almennt hafa gríðarleg áhrif á náttúruna og ættu því skilyrðislaust að fara í umhverfismat. Hér er kafli úr úrskurði skipulagsstofnunar:

Áhrif á landslag og jarðmyndanir. Fram kemur að fyrirhugað framkvæmdasvæði skiptist í tvo hluta, annars vegar nyrðra svæðið á móts við Lambhagafossa og brekkurnar syðst í Hnútu. Hins vegar syðra svæðið, Skaftáreldahraunið frá Lambhagafossum, meðfram Hverfisfljóti og niður á móts við bæina Dalshöfða og Seljaland. Ljóst er að fyrirhuguð slóðargerð muni raska Skaftáreldahrauni varanlega. Um þriðjungur slóðarinnar, eða um 2 km, verður lögð um úfið hraun en tveir þriðju, eða um 4,5 km, mun fara um sandorpið hraun.

Í sumar sem leið gekk ég um svæðið milli Skaftár og Hverfisfljóts með gönguhópnum mínum, Trimmklúbbi Seltjarnarness. Hápunktur göngunnar voru 2 fossaraðir Hverfisfljóts við Hnútu og aðeins neðar rétt ofan Dalsfjalls, slík var fegurðin og voru ferðafélagarnir á einu máli um að það sætti furðu hversu lítt þekkt fegurð þessa svæðis væri. Þessar fossaraðir eru fjarri vegaslóðum og því lítt skoðaðar einmitt þess vegna er hætt við að virkjun sé laumað þarna inn án mikillar umræðu.

Mér skilst að umrædd virkjunaráform séu við Lambhagafoss sem er í neðri fossaröðinni. Báðar þessa fossaraðir eru gríðarlega merkilegar þar sem árfarvegur Hverfisfljóts á þessum slóðum er nýr í jarðsögulegu tilliti. Hverfisfljót ruddi sér nýja leið um þetta svæði eftir Skaftárelda og því er landmótun þarna enn í fullum gangi.

Hér til hliðar í myndaalbúmi að nafni Hverfisfljót eru myndir sem ég tók í sumar og með því að skoða þær fáið þið örlitla hugmynd hvað um er að ræða. Ég vona að ekki fari fyrir þessu svæði eins og svæðinu fyrir ofan Kárahnjúka sem fékk litla athygli fyrr en eftir að ákvörðun um virkjun var tekin.

Lambhagafoss, sjá betur í myndaalbúmi "Hverfisfljót"